«Ο Μύθος του Αυτοδημιούργητου Επιχειρηματία»: Τελειώνοντας με το γκαράζ του Στιβ Τζομπς

Σε μια εποχή που το επιχειρηματικό ιδεώδες έχει μετατραπεί σε λαϊκή μυθολογία, το δοκίμιο Ο μύθος του αυτοδημιούργητου επιχειρηματία του Αντονί Γκαλουτσό (εκδόσεις Μάγμα, μτφρ. Νίκος Ν. Μάλλιαρης), όπως παρουσιάζεται στην κριτική του Αντώνη Γουλιανού για το Book Press, λειτουργεί ως θεωρητικό αντίβαρο στη ρητορική της Silicon Valley. Η περίπτωση του Στιβ Τζομπς αποτελεί αφετηρία μιας πολύ πιο σύνθετης κριτικής: όχι στο πρόσωπο, αλλά στον θεσμικό και πολιτισμικό μηχανισμό που κατασκευάζει πρόσωπα-σύμβολα και αποσιωπά τους όρους που καθιστούν την επιτυχία τους εφικτή.

Ο Τζομπς ως «ήρωας-προϊόν»

Ο Στιβ Τζομπς υπήρξε –πράγματι– χαρισματικός επικοινωνιακά και επιδραστικός στην πορεία της καταναλωτικής τεχνολογίας. Ωστόσο, όπως αποδεικνύει η τεκμηριωμένη ανάλυση του Γκαλουτσό, ο ρόλος του ως «ιδρυτή» και «εφευρέτη» της Apple είναι υπεραπλουστευμένος και μεθοδικά εξωραϊσμένος. Το γνωστό αφήγημα του γκαράζ, στο οποίο ένας νεαρός με ένα κατσαβίδι και μια ιδέα αλλάζει τον κόσμο, αποτελεί μια σκηνική αναπαράσταση που συντηρεί την ψευδαίσθηση του ατομικού θριάμβου. Όμως, όπως αναφέρει ο Γουλιανός, το γκαράζ είναι ένα σκηνικό, όχι η αιτία.

Η επένδυση του Mike Markkula, οι τεχνικές δεξιότητες του Steve Wozniak, η συγκυρία της τεχνολογικής έκρηξης στην Καλιφόρνια και, κυρίως, η προϋπάρχουσα κοινωνική τοποθέτηση του Τζομπς –μεσοαστικό περιβάλλον, πρόσβαση στην τεχνολογική κουλτούρα και την εκπαίδευση, λευκός άνδρας σε μία βιομηχανία κυρίως λευκών ανδρών– αποτελούν προϋποθέσεις αόρατες στο κυρίαρχο αφήγημα. Ο Τζομπς, συνεπώς, δεν υπήρξε το προϊόν μιας προσωπικής αναμέτρησης με τις αντιξοότητες, αλλά το πρόσωπο που ευνοήθηκε από ένα σύστημα –και εντέλει το ενσάρκωσε.

Η αορατότητα των άλλων

Όπως επισημαίνει ο Γκαλουτσό, η «επιτυχία» του Τζομπς είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη συστηματική αποσιώπηση των προσώπων που δεν έγιναν σύμβολα: συνεργατών, επενδυτών, εργαζομένων. Η υπερατομική διαδικασία που απαιτείται για την παραγωγή καινοτομίας (π.χ. κρατική χρηματοδότηση, ερευνητικά πανεπιστήμια, εργατική εργασία, εργολαβίες, εξορύξεις, logistics) αποκρύπτεται πίσω από ένα πρόσωπο. Η τεχνολογική δημιουργία, απογυμνωμένη από τη συλλογική της διάσταση, παρουσιάζεται ως ενστικτώδης πράξη ενός σχεδόν μυθικού προσώπου.

Αυτό οδηγεί σε ένα μοντέλο αυταπάτης: η επιτυχία είναι αποτέλεσμα χαρίσματος, άρα, αν δεν έχεις πετύχει, φταις εσύ. Όπως γράφει και ο Γουλιανός, ο «μύθος του αυτοδημιούργητου» λειτουργεί ως εργαλείο ιδεολογικής πειθούς: εσωτερικεύεις το φταίξιμο για τη φτώχεια σου, ενώ εξωτερικεύεις τον θαυμασμό για το μεγαλείο των «επιτυχημένων».

Η ηθικοποίηση της επιτυχίας

Στο βιβλίο, και στην κριτική του, η σκέψη του Μαξ Βέμπερ και του Γιόζεφ Σουμπέτερ αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Η χαρισματική κυριαρχία, όπως την περιγράφει ο Βέμπερ, δεν προκύπτει εκ γενετής αλλά αποδίδεται κοινωνικά, ανατροφοδοτούμενη από τον θαυμασμό και την επιτυχία. Ο Σουμπέτερ, παρουσιάζοντας τον επιχειρηματία ως αποσταθεροποιητική δύναμη της αγοράς, νομιμοποιεί την ιδεολογία του ρίσκου, της διάσπασης και του θριάμβου, που σήμερα υιοθετείται άκριτα από τα startup οικοσυστήματα. Όμως, όπως δείχνει ο Γκαλουτσό, δεν πρόκειται για μια διαδικασία διάρρηξης του συστήματος, αλλά για μορφή εσωτερικής διευθέτησης των ανισοτήτων, με νέο πρόσωπο και παλιά στρατηγική.

Από τη μυθολογία στην πολιτική οικονομία της τεχνολογίας

Ιδιαίτερης σημασίας είναι η ανάδειξη του τρόπου με τον οποίο αυτές οι αφηγήσεις εντάσσονται σε ευρύτερα συμφραζόμενα οικονομικής εκμετάλλευσης. Ο Γκαλουτσό συνδέει το success story του Τζομπς με τα στρατόπεδα εργασίας της Foxconn, τις αυτοκτονίες, τα δεκάωρα βάρδιας και την παραγωγή σε συνθήκες που θα χαρακτήριζαν αποικιοκρατικό καθεστώς. Το ότι αυτό το μοντέλο παραγωγής παραμένει στο περιθώριο του δημόσιου λόγου δεν είναι σύμπτωση – είναι κομμάτι της ίδιας της δομής του τεχνολογικού φαντασιακού.

Η σύγκριση του Τζομπς με τον Μεγάλο Αδελφό στο διαφημιστικό του Macintosh το 1984 είναι αποκαλυπτική. Η Apple παρουσίασε εαυτόν ως «αντι-σύστημα» την ώρα που ενσωμάτωνε με τον πιο αποδοτικό τρόπο τον στρατηγικό καπιταλισμό: εσωτερική κατανάλωση, συναισθηματικό branding, ιδεολογική πρόσοψη. Η Apple δεν πολέμησε την IBM – την αντικατέστησε με πιο χαρισματικό πρόσωπο.

Από τη Silicon Valley στη γενίκευση του ατομικισμού

Η σημασία του βιβλίου του Γκαλουτσό ξεπερνά τη βιογραφία του Τζομπς. Αντιμετωπίζει την τεχνολογία ως ιδεολογικό μηχανισμό και επιχειρεί να διαλύσει το θεμελιώδες αφήγημα του «έξυπνου ανθρώπου που αλλάζει τον κόσμο». Από τη Microsoft μέχρι τη Meta, και από τις fintech έως τις εταιρείες τεχνητής νοημοσύνης, ο «χαρισματικός» επαναλαμβάνεται σαν σκιά: ως νέος σωτήρας, νέος Φραγκλίνος, νέος θεός της αγοράς. Όμως η επιτυχία δεν είναι ποτέ άτομο· είναι δομή, σύστημα, συγκυρία, ταξική καταγωγή, έμφυλες και φυλετικές διακρίσεις.

Η συμβολή του βιβλίου, όπως τη φωτίζει ο Αντώνης Γουλιανός, είναι πως δεν περιορίζεται στην αποδόμηση – προτείνει μια νέα οπτική. Μια οπτική που ενσωματώνει την πολιτική οικονομία, την ιστορική συνείδηση και τη θεσμική κριτική στην ανάγνωση του τεχνολογικού μας παρόντος. Στον κόσμο του ψηφιακού καπιταλισμού, ο οποίος οργανώνεται γύρω από πλατφόρμες και αλγορίθμους, δεν υπάρχει πλέον χώρος για αφελείς αφηγήσεις περί χαρισματικών εφευρετών. Ό,τι παρουσιάζεται ως ατομική ευφυΐα είναι, στην ουσία, μια συλλογική υποδομή που λειτουργεί με εξαιρετικά άνισους όρους.

Εν Κατακλείδι
Η αποδομητική εργασία του Γκαλουτσό –και η ευφυής ανάγνωσή της από τον Αντώνη Γουλιανό στο Book Press– δεν αποσκοπεί στον μηδενισμό, αλλά στην απελευθέρωση της σκέψης από τη μυθολογία. Στον χώρο της τεχνολογίας χρειαζόμαστε λιγότερες βιογραφίες «εξαιρετικών ανδρών» και περισσότερη κατανόηση των συλλογικών και συστημικών μηχανισμών. Όχι για να μειώσουμε την ανθρώπινη δημιουργικότητα, αλλά για να την αναγνωρίσουμε εκεί που πραγματικά ανήκει: στις σχέσεις, στις συνθήκες, στις κοινότητες και στους αποκλεισμούς που ταΐζουν το κέρδος των λίγων.